Santu Lussurzu
Intre sas biddas chi ant leadu parte a sos tres annos de rebellia sarda Santu Lussurzu est istada una de sas chi prus s’ant leadu a coro sa càusa de Angioy. Una lìtera de Sanna Corda, de freàrgiu de su 1796, contat de cando Angioy tzuchende a Tàtari est coladu in sa bidda chi tando signat sa làcana de su Cabu de Subra : «Il giorno 17 si marciò verso Santu Lussurgiu accompagnati da quella ben numerosa cavalleria, nel tramonto del sole si pervenne ad esso villaggio fra gli applausi di numerosa e ben pulita gente, che con indicibile entusiasmo ne attendeva il sospirato arrivo». S’ànima de custu sentidu fidele fiat don Micheli Obino, professore de Diritu Canònicu e Decretales in s’Universidade de Tàtari, ideòlogu de su movimentu angioyanu e autore probàbile de su testu prus de importu de sa rivolutzione: “L’Achille della Sarda Liberazione”.
Suspesu dae s’insegnamentu e persighidu poi de sa fuga de Angioy, don Micheli at assìstidu a s’assèdiu de sa bidda sua carchi chida a poi de su 5 de santugaine de su 1800, cando sos paesanos suos si sunt bortados a su feudatàriu.
Obino s’at iscampiadu sa repressione costoende·si a primu in Còrsica e a poi in Frantza. Est torradu in Sardigna pro pagu tempus in su 1836 e poi est torradu a Parigi e in custa tzitade est mortu su 5 de su mese de nadale de su 1838.
Sa bidda in sa martza de Angioy
Giommaria Angioy cando fiat andende a Tàtari pro leare s’incàrrigu de Alternos at àpidu manera de si firmare in Santu Lussurzu: fiat su 17 de freàrgiu de su 1796; sa populatzione l’at collidu cuntenta e isse at proadu a pònnere paghe in sas brigas. Angioy s’est torradu a firmare in custa bidda su 7 de làmpadas, pustis de sa batalla de Macumere, cando fiat tzuchende a Aristanis. Giughiat fatu unos 300 òmines armados de sa cavalleria militziana de sa bidda.
Cando at ischidu chi l’ant destituidu Angioy si nch’andat dae Aristanis: paritzos Lussurzesos, fideles a s’Alternos, nche los ant postos in presone sos aristanesos in sos rodones de su ponte de Tramatza. Est torradu a Santu Lussurzu e at detzisu de si nch’andare a Frantza cun pagos cumpagnos.
Sa bidda in sa martza de Angioy
Sa repressione
Pustis de sas rebellias de fine Setighentos sunt comintzados sos dibatimentos contra a sos chi aiant sustènnidu o afiantziadu a Angioy in s’atzione antifeudale: penas severas, detentziones longas e cundennas a morte. Su 5 de Santugaine 1800 sa bidda s’est bortada: sa rebellia fiat ghiada dae sas famìllias nòbiles e dae sos printzipales Obino e Massidda, ma fintzas dae su preìderu Cherchi e dae sos agiudos suos.
Comente est sutzessu in Bono e in Tiesi su guvernadore conte de Moriana at preferidu sa repressione armada chi non sa tratativa diplomàtica e su 13 de Santugaine, cun su cumandu de su cavalieri Grondona, ant ocupadu sa bidda e s’òrdine est torradu pro mèdiu de sas armas.
Comente est sutzessu in Bono e in Tiesi su guvernadore conte de Moriana at preferidu sa repressione armada chi non sa tratativa diplomàtica e su 13 de Santugaine, cun su cumandu de su cavalieri Grondona, ant ocupadu sa bidda e s'òrdine est torradu pro mèdiu de sas armas.
Crèsia de Santa Maria de sos Ànghelos
Sa crèsia e su cunventu sunt unu de sos primos insediamentos de sos padres minores Osservantes fundados in Sardigna. Intro de su dominàriu si podent bìdere duas iscritziones chi inditant su 1473 comente data de fundatzione. Segundu carchi fonte a sa fundatzione de su cunventu b’at presentziadu su padre preigadore famadu Bernardino da Feltre chi est lòmpidu in terra sarda a inghìriu de su 1470; su dominàriu comente lu bidimus a dies de oe est istadu adatadu e modificadu in su setighentos e b’at òperas d’arte de giudu.
Sa comunidade religiosa est istada ativa meda fintzas in su tempus antifeudale: dae sa pratza de sa crèsia Angioy at fatu un’arresonu «davanti al popolo e alle autorità convenute», comente naraiat s’istòricu Felice Cherchi Paba.
Padres rivolutzionàrios
Fontes e crònacas ant contadu de sa presèntzia de duos òmines de crèsia: padre Carlo Maria Natali, piemontesu, e Pier Micheli Porcu, lussurzesu, impignados a manera ativa in sos fatos antifeudales de su 1796 e de su 1800. In sa tzella de Natali (chi est istadu preigadore caresimale) Micheli Obinu, unu de sos cabos de sa rebellia de su 1800 at fatu torrare a iscrìere sas lìteras de Pàulu Meloni, delegadu de Giustitzia, chi fiant destinadas a su Guvernu de Tàtari: est istadu su religiosu matessi a las serrare, fintzas pro custu est istadu inseridu in s’elencu de sos “consiglieri e fautori” de sa rebellia e l’ant dispatzadu dae su cunventu.
Su lussurzesu padre Micheli Porcu puru est istadu inditadu che a òmine chi sighiat s’idea rivolutzionària ca cun «i suoi colloqui con i villici impedisce il ristabilimento della pace». Un’àteru padre, Frantziscu Antoni Pes, intervenet a favore de sos Obino e de sos Massidda pro aparinare sas dificultades issoro cun su pòdere polìticu. Non b’at ite si nde meravigiare chi òmines de crèsia apant leadu parte a sos motos antifeudales: prus de 10 esponentes de su cleru lussurzesu sunt mentovados intre sos chi ant leadu parte a sas insurretziones contra su pòdere feudale.
Parrochiale de Santu Pedu Apòstolu
Sa crèsia est in su coro de su tzentru istòricu de sa bidda. Non s’ischit de pretzisu cando est istada fraigada, mancari chi un’epigrafe custodita in su tèmpiu inditat chi in su 1593 est istadu cunsacradu pìscamu de Bosa Antoni Atzori, a sa presèntzia de sos pìscamos de Useddus e S’Alighera. In sa prima meidade de su sèculu XIX ant ismanniadu su dominàriu e cambiadu su disinnu originale; ant cunsacradu sa crèsia “noa” in su 1914.
Est de giudu s’istàtua de su seschentos de su santu e s’altare in màrmaru , fatu dae mastros a curtzu a su picapedreri famadu G. B. Spazzi, chi at traballadu in Sardigna in su sèculu XVIII.
Architeturas de giudu
Peri sas carreras de sa bidda de Santu Lussurzu nos incantat sa bellesa e sa istratificatzione de sos diferentes mòdulos abitativos. Dae sas domitas ùmiles in ue coghina e foghile est totu unu, a sas domos prus ricas fatas a turre, chi sunt nàschidas pro su prus in s’Otighentos, creschent in artària e sos aposentos sunt paritzos.
Un’àtera genia de domo est su palatzu: sa domo tìpica de sas classes burghesas. De valore bidimus paritzas tzembranas traballados a fine, fatas dae su sèculu XVI dae picapedreris locales, sunt de istile tardu-gòticu aragonesu, leadas dae sas architeturas religiosas e fatas pro sas domos lussurzesas.
Santu Lenardu de Siete Fuentes
Sa crèsia de Santu Lenardu de Sete Funtanas est in una badde de padentes, in sas costas de sos montes de sa cadena de Montiferru, in territòriu de Santu Lussurzu (OR).
Est collocada a 700 m de altitùdine, in una zona rica de venas de abba minerales e salutares, est istada fraigada in prus bortas in su medioevu e in sos sèculos a poi b’ant fatu traballos de restàuru chi ant mudadu su sestu originale. Est a navada sola bortada a est, de istile romànicu pisanu de pranta retangulare e àbside a base cuadrada, fata cun cantones de pedra mòlina e pedra niedda. Su sestu originale est romànicu e est òpera de sos benedetinos, chi in sa prima meidade de su sèculu XII ant fatu una capella, chi faghiat parte de una gràngia a caràtere agrìculu-forestale dipendente dae s’abatzia tzistertzense de N.S. de Corte, in sas campagnas de Sindia.
“VII Funtanas” gosi est mentovada in carchi ischeda de su sèculu XII de su Condaghe de Santu Nigola de Trullas, diat dèvere èssere istada fintzas un’ispidale, prontu sucursu pro ricoverare viandantes, pellegrinos e malàidos. In sa segunda meidade de su sèculu XIII est finidu su giuigadu de Torres e sa zona de su Montiferru est intrada in su giuigadu de Arborea e duncas sos sovranos noos ant detzisu de afidare sa gràngia de Sete Funtanas a sos Cavalieri Ospedalieri di San Giovanni di Gerusalemme, e de fundare pro devotzione sa cùria de Santu Lenardu, cun sa mira de fàghere unu logu de assistèntzia sanitària de importu. A costàgiu de sa crèsia bi fiant sos dominàrios de s’antigu hospitium e ispidale, (a dies de oe de custos b’at regnadu unu bìculu de arcu in su cugione a manu dereta de sa fatzada de sa crèsia), chi pustis sunt bènnidos a èssere muristenes.
Cun sa derruta de s’Ordine di Malta, Sete Funtanas l’ant afidada a su cavalieri don Diego Cugia e a ùrtimu in su 1822 a s’Intendenza Generale.
Angioy andende a Tàtari in su mese de freàrgiu de su 1796 at visitadu custu logu e at iscritu unu promemòria subra de sas cunditziones de sa crèsia : «scorgendo tanto necessaria la riparazione della medesima».
In intro de sa crèsia fintzas a sa meidade de su 1800 si podiant bìdere, suta su presbitèriu, duas tumbas de persones de importu. In una bi podiat èssere interradu Guelfo della Gherardesca, fìgiu de su conte Ugolino mentovadu dae Dante. Podimus mirare un’altare de linna barocu cun un’istàtua manna, de su seschentos, de Santu Lenardu abate, un’abbasantera de su treghentos e sos istendardos de sas Lingue dell’Ordine di Malta. Sa festa de Santu Lenardu est su 4 de Làmpadas e su 6 de Sant’Andria, sa Cunfraria de Santu Lenardu e su preìderu de Santu Lussurzu faghent sa novena e sa protzessione.
Bibliografia
L. Carta, Il Settecento e gli anni di Angioy, Sassari, 2011
S. Castello, San Leonardo di Siete Fuentes (pannelli informativi).
F. Cherchi Paba, Don Michele Obino e i moti feudali lussurgesi (1796-1803), Cagliari, 1969
G. Mele (a cura di), Santu Lussurgiu. Dalle origini alla “Grande Guerra”,
2 vol., Nuoro, 2005
J. Pintus, La formazione di un’élite. Ascesa sociale dei donnos di Santu Lussurgiu in epoca sabauda, in “Quaderni Bolotanesi”, n. 32 (2006)
M. Rassu, La chiesa di San Leonardo di Siete Fuentes, Ghilarza, 2011
Credits
A. Nasone, G. Ruggiu, S. A. Tedde.
