Bànari
Bidda de su Meilogu de s’assentu urbanìsticu belle ùnicu, nàschida dae s’unione de tres nùcleos de gente de orìgine medievale. Su primu tzentru s’isvilupat cun probabilidade in continuidade cun sa frecuentatzione de edade romana in sa zona narada Montiju, pagu a largu de sa crèsia de Santu Larentu, situada in sa parte bassa de sa bidda. Su segundu est situadu in sa parte arta de sa bidda, pesadu a fùrriu a sa crèsia de Santu Micheli e in fines un’àteru nùcleu abitativu òcupat su tzentru de sa bidda, rapresentadu dae s’aposentamentu nàschidu a inghìriu a sa crèsia de Santu Giagu oe iscumparta.
Gaspare Sini
Eroes banaresos de sa sarda rivolutzione
Unu parte importante de sa Sarda Rivolutzione, prus pro s’abolotu chi aiat atzividu chi pro su pesu in sos acontèssimentos, fiat istadu su giacobinismu sardu.
Intre sos esponentes prus importentes de custu ischieramentu b’est àpidu Gaspare Sini, nàschidu in su 1770 a Tàtari e residente in su cabulogu turritanu, ma su babbu fiat banaresu e cun frecuentatziones fitianas in su bidditzolu de orìgine. Laureadu in meighina a s’Universidade de Tàtari, est descritu comente unu republicanu infogadu chi ammustraiat subra de sas petorras sa cucarda frantzesa in tres colores. A pustis de sa derota de Aristanis aiat preferidu de noandare in esìliu. Pro custu fiat istadu arrestadu su 17 làmpadas 1796 e giutu in sa presone tataresa de Santu Lenardu. Aiat chircadu ogni modu de s’iscarrigare de sas acusas chi li aiant mòvidu, francu cussa fata ca ammustraiat sa cucarda in tres colores, cussa pregonta non l’agradaiat meda. Denegada sa gràtzia, sa sentèntzia fiat istada de mòrrere cundennadu a sa furca: si puru acunortadu cun coràgiu su 21 abrile 1797, in antis de mòrrere, aiat esclamadu de “de àere fatu donu a sa pàtria sarda de totus s’istima e sos afetos suos”.
Eroes Angioyanos
Fiant istados unu bellu nùmeru sos banaresos chi aiant aderidu a su movimentu angioyanu e chi fiant istados giustitziados in sa furca, comente a rafiguradu in su murale amajadore chi s’agat in su tzentru istòricu de su bidda.
Santa Maria de Seve (o de Cea)
Sas primas noas subra de su monastèriu de S. Maria de Seve s’agantant in su condaghe de Santu Pedru de Silki in àutos prodùidos intre 1198 e 1232, perìodu de su rennu de sos giùighes Comita e Marianu II.
Un’intzisione a dereta de su portale de sa crèsia rafigurat sa rughe a Tau de sos Cadderis de Santu Jacu de Altopascio (sos Ospedalieres) e testimòniat s’esistèntzia de duos religiosos, su para Aldibrando e su para priore Guicardo (1250 belle). A sa presèntzia de s’òrdine Ospedaliero diat pòdere èssere ligada fintzas s’intitulatzione a Santu Giagu de duas crèsias, ambas iscumpartas: una fiat pesada in s’oru de sa crèsia de Seve e s’àtera in su tzentru de Bànari.
Sos iscavos archeològicos testimòniant s’isvilupu de su situ de Santa Maria, chi cumprendiat, in prus de sa crèsia, su cunventu serente cun a su tzentru unu putzu profundu noe metros e a su de foras de s’istrutura unu forru pro panìgiare o sa realiztzione de ogetos in lajolu.
Crèsia de Santu Lorenzo
Costruida in istile romànicas in su sèculu XIII comente parte de s’abbadia de Saccargia fiat fortzis acostagiada dae unu cunventu e fiat devènnida de sighida sa parrochiale de su bidditzolu.
Aiat subidu in su cursu de sos annos mudas e manìgios diferentes: in su Setighentos fiat istada torrada a acontzare de su totu sa navada e in su sèculu in fatu sa fatzada fiat istada torrada a fàghere in istile neoclàssicu. Sa crèsia est dedicada a Santu Larentu: dae prus de duos sèculos su sero de sa vigìlia (9 de austu) sa roda ammajat e ispantat de meravìgia, sas raighinas suas sunt in s’istòria de sa bidda,
Crèsia de Santu Micheli
Realizada in su sèculu XII in formas romànicas est unu làssidu de sos Giuighes de Torres a sos padres Benedetinos camaldolesos chi nd’aiant fatu una dipendèntzia de s’abbadia de Saccargia. Teniat s’impiantu a una navada cumpletada dae s’àbside e sa cobertura a cimbranas in linna. A pustis de sèculos de degradu fiat istada torrada a fraigare in sas formas atuales in su 1892.
Curiosidade
A su internu suo si cunservat ex votu de su Otighentos ammajadore, donadu dae unu mercante de una bidda chi si fiat sarvadu de una ruta disastrosa de sa scalera chi esistit galu oe a unu chirru de s'edifìtziu.
Intre sas bias de su tzentru
Segundu sa narratzione populare sos vàrios nùcleos de Bànari fiant pesados dae sas famìlias bènnidas de su bidditzolu iscumpartu de Seve chi si fiant firmados siat a sos pes de su montigru, numenados sos “Groddinos” ca aiant una vida modesta e agreste, siat in sa parte de sa badde, ue sos abitantes pigaiant su nùmene de “Gaffeàios”: inoghe in edade moderna fiant istados pesados uno cantos palatzos de nòbiles atestende sa richesa de sas famìlias ricas meda.
S’abitadu est caraterizadu dae camineras largas in sas cales s’incrarant unas cantas domos de su tipu “a palatzu”. Bellas sunt sas cembranas, sas intradas e sas antelas angulares medas sunt sas domos realizadas cun sa pedra mòlina ruja, “Sa pedra sambenosa” segundu sa definitzione de su poeta locale Barore Sassu. Imprenta de unu passadu de massaria, sunt in prus su locale de su Monte granàticu e sa funtana cun atacadu samunadòrgiu chi est acanta de s’oratòriu de Santa Rughe.
Palatzu Solinas
Famìlia de su logu chi at tentu su tìtulu de nòbile in su 1717 rapresentat, in s’istemma aràldicu suo, chimbe àrbores birdes subra de unu montigru montagninu cun su sole chi si cuat intre sas nues: s’istemma paret mustrae su panorama de Bànari chi si gosat de “Sa caminera” unu tretu longu de caminu abertu intre sos giardinos losanos e sos giardinos de olia apartènnidos a custa famìlia. S’àndala giughet su chi est restadu de una capella gentilìtzia, cunsagrada a Santu Anton de Pàdua.
Oe su palatzu Solinas est sede de sa biblioteca tzìvica.
Bibliografia
V. Del Piano, Giacobini moderati e reazionari in Sardegna, Cagliari 1995
F. Floris, La grande enciclopedia della Sardegna, Cagliari 2002
Eadem, Stemmi della nobiltà sarda, Cagliari 2005
C. Giola, Banari, Sassari 2014
A. Soddu, Banari. Storia e identità di un paese della Sardegna, Sassari 2012.
Testos
A. Nasone, S. A. Tedde
Fotografias
P. Cuccu, S. A. Tedde
Si torrat gràtzis a
Comune di Banari, d.ssa Piera Cuccu
