Bessude
Su bidditzolu de Bessude est mentovadu pro sa prima borta tra sas fontes iscritas in su Condaghe de Santu Pedru de Silki (de su XI-XIII sèc.) in ue est mentovadu unu Mical de Bessute. Su nùcleu urbanu si fiat formadu a inghìriu de sa crèsia de Santu Nenardu e cumparit paritzas bias in sas Rationes Decimarum (fonte de su de XIV sèculos chi testimòniat sa collida de sas dègumas dae parte de sa Crèsia) tra sas parròchias de sa Diocesi de Sorres. Faghiat parte de sa curadoria de Capuabbas, in su rennu giuigale de Turres, fiat possedimentu privadu de sos Doria finas a su 1272 cando fiat diventadu unu bidditzolu de s’istadu segnorile issoro. In su 1323 fiat intradu a fàghere parte de su Rennu de Sardigna e Corsica chi fiant istituende e in su 1383 fiat passadu a su Rennu de Arbaree. Dae su 1436 su burgu fiat incluidu in su feudu de Monte Maggiore costituidu dae pagu chi aparteniat a sa famìllia Manca chi l’aiat àpidu ( puru si tra acadessimentos diferentes) finas a cando fiat sessadu su feudalesimu.
Bessude oe est unu tzentru de campagna cun un’econòmia de pastorìtzia e massaria: sa bidda si presentat partzida in duas partes, cun su rione nou de sa Sea, partzidu dae sa parte prus antiga de sa bidda.
Bessude aiat istrangiadu pessonàgios de importu chi aiant atraessadu sos eventos angioyanos: su notàriu Frantziscu Satta, autore de su primu «Atu de cuncòrdia e de unione» de sos bidditzolos de su Marchesadu de Monte Maggiore (Bessude, Cherèmule e Tiesi), s’eclesiàsticu Salvador Roig, amigu de Angioy, s’abade ex gesuita Frantziscu Carboni, mentovadu dae s’Angioy comente unu tra sos sardos «a favore a sa càusa de sa libertade». Aiat dadu sa nàschida a su nòbile don Diego Marongio, delegadu dae sos tres comunes de su marchesadu a ricùrrere a su visurè contra a sa prepotèntzia de sos feudatàrios, s’istudiante de meighina Giuanne Maria Schintu, chi aiat àpidu unu ruolu fundamentale avisende sa comunidade de Tiesi de s’ispeditzione imbeniente organizada a manera segreta dae su conte de Moriana in su mese de santugaine de su 1800, a patriotas medas chi si fiant dislindados in sa rebellia de Tiesi, medas de sos cales fiant istados cundennados a morte.
Parrochiale de Santu Martine
Fraigada in su de XVII sèculos sa parrochiale de Santu Martine, est unu fortzieri de òperas de arte, comente sa pintura de s’altare, pintada dae un’artista ligadu a sa currente de Baccio Gorini e aposentada in su 1632 o s’istàtua antiga de s’Assunta, màgine rara e pretziosa (su de XVI-XVII sèc.). Intro de sa crèsia si remonint su corpus mortale de Frantziscu Carboni (1746-1817), gesuita, literadu e poeta, autore de òperas de importu in limba latina.
In su 1795, a curtzu a sos chimbanta annos, Carboni aiat lassadu sos incàrrigos suos de importu posca de acusas non craras meda de eresia, de ideas polìticas, de modu de si cumportare iscandalosu. In cussu annu matessi, posca de èssere istadu in carchi tzentru de importu de sa penìsula, torrat in Sardigna, at a seberare su bidditzolu de Bessude comente residèntzia sua: passat unu perìodu de pasu a sa sola, de istùdiu literàriu, de cuntatos medas pro mèdiu de lìteras cun intelletuales mannos italianos.
Su decanu SALVADOR ROIG
Originàriu de Otieri, su nòbile Salvador Roig fiat in su 1770 pievano a Nùgoro e posca fiat diventadu decanu de su capìtolu de s’artzidiòtzesi turritana: sa càrriga de decanu fiat istada istituida in su 1552 cun sa prebenda (benefìtziu eclesiàsticu) de Bessude. In sa crèsia de Santu Martine aiat fatu restaurare a ispesas suas sa pintura de s’altare de sa parròchia (1781). Su nùmene suo l’aiat ligadu a interbentos medas de frunidura de sa crèsia, comente lassadas pro campanas noas e pro s’achistu de bestimentas sacras. Vicàriu generale e amministradore de sa Diòtzesi de Tàtari durante s’ausèntzia de s’artzipìscamu Della Torre, fatu presoneri dae Gioachino Mundula durante sa rebellia de sa finitia de su ‘700, si fiat dislindadu in acadessimentos medas: aiat dadu 20 mojos de trigu e trinta fiados de bestiàmene in ocasione de s’atacu frantzesu de su 1793, si fiat opostu a sa rebellia de sos feudatàrios tataresos pro si nd’istesiare dae su poderiu de su Visurè, si fiat impinnadu a manera ativa pro chircare de eliminare sas prepotèntzias de sos feudatàrios cara a sos vassallos. Amigu meda de Giommaria Angioy fiat istadu esiliadu pro 16 meses pro sa soliedariedade sua a sos chi aiant inghitzadu sa «sarda rivoluzione»; in su 1816 li fiat istadu cuntzessu dae su Re su tìtulu de “Elemosiniere” de su Rennu.
Domo Sotgiu Satta
Aiat fatu mìgia de atos notariles, redatzionados in paritzas biddas de su Meilogu tra su 1780 e su 1820. Tra custos documentos s’evidèntziat su primu “Atu de cuncòrdia e de unione” (cun data de su 24 de santandria de su 1795) cun su cale sas biddas de su fèudu de Monte Maggiore pedint non solu su riscatu de su fèudu, ma sa sessada de su regime feudale. Sotgiu Satta dat boghe a sa populatzione chi patiat iscriende chi sos abitantes sunt de s’idea agiummai «de dare su sàmbene issoro ca no ant a pòdere mai àere felitzidade bera e pasu perfetu» sena nd’irraighinare sa casta de sos barones. S’atu est sutascritu dae sos bessudesos Micheli Spanu (sìndigu), don Pedru Corda (consigeri), dae su vicàriu Austinu Squintu e dae sos preìderos Antoni Luisi Salis, Antoni Maria Cabras e Giuanne Manca.
Impresonadu su 9 de santandria de su 1800 tra Pàdria e Putumajore mentres a fusile a coddu, si tucaiat a Casteddu pro cunsinnare unas cantas lìteras chi diat àere giutu a carchi rebelle.
Fiat istadu cundennadu a 10 annos de presone.
Santu Nenardu
Printzìpiat a su de XIV sèculos, fiat istada abandonada prus o mancu in su 1620 cun s’acabbada de sos traballos de sa crèsia parrochiale noa. Dae tando fiat comintzada a bellu a bellu sa derruta: crèsia e corte a curtzu fiant istadas impitadas comente tzimitòriu
In su 1950 fiat istadu evintziadu su valore architetònicu de s’edifìtziu, chi in sos deghennios imbenientes fiat istadu a bellu a bellu acontzadu. Sa crèsia, a tres navadas, at una bòveda de linna de forma triangulare in sa navada tzentrale e in sas de sos costàgios b’at bòvedas a crociera fines medas, unas cantas nervate a costoloni.
Domo de sas Damas
Rigorosa e moderada sa domo gasi narada “de sas damas” a parte de intro mustrat perlas berdaderas de sa tziviltade de sos massajos: aposentos destinados a s’ammaniadura de su màndigu, a sa cotura de su pane, a su tessìngiu. Aposentos unu intro de s’àteru tìpicos de sos palatos sennoriles de sa Sardigna de su Setighentos. Una parte de sa domo istràngiat oe su MUME – museu Meilogu de s’edade de mesu.
Bibliografia
Archivio di Stato di Sassari, Atti Notarili, copie, Sassari ville, 1796, vol. 1
V. Del Piano, Giacobini moderati e reazionari in Sardegna, Cagliari 1996
M. P. Derudas, Parco dei petroglifi. Uomo e paesaggio nella valle di Cheremule, Cagliari 2013
S. A. Tedde, Pabilos, la comunità di Bessude alla riscoperta della memoria, Thiesi 2011
S. Cuccureddu, Cheremule, Sassari 2012
Credits
A. Nasone, G. Ruggiu, S. A. Tedde
