Ossi
Abitadu giai in su Neolìticu reghente, su territòriu de Ossi mustrat sos marcos de unu tempus coladu ricu de domus de janas, nuraghes e bidditzolos nuràgicos. No est a tesu dae su caminu chi in època romana giughiat dae Carales a Turris Libissonis, su territòriu presentat sinnales de importu de sa dominatzione imperiale, comente sas 35 tumbas iscavadas in arenària in S. Antoni de Briai. Connotu in sas fontes medievales cun su nùmene de Ogothi, su bidditzolu faghiat parte de sa curadoria de Coros (Giuigadu de Torres) paris a sas biddas a làcana, chi a dies de oe non s’agatant prus: Mara (o Mavar), Silvaru, Noale, Sa ‘e Ossi e Briai. Pustis de sa ruta de su giuigadu Ossi est intradu in sos possedimentos de sos Malaspina a su nessi fintzas a sa meidade de su Treghentos, pustis est istada villa de su giuigadu arborensu (fintzas a su 1409) e possedimentu de su visconte de Narbona (1420).
Infeudada a sos Centelles, a poi de paritzos passàgios ereditàrios est intrada in su bene de sos Gujò (dae su 1550 a su 1732) chi ant istituidu sa “baronia de Ossi”. Sa sutzessione feudale est tzessada cun su possessu de sos Amat e pustis cun sos Manca, su prus famadu de custos su Duca de s’Asinara, at proadu sa passèntzia de sos ossesos cun esatziones fiscales ingiustas.
In Ossi sa gente non fiat cuntenta de s’opressione baronale dae tempos antigos: giai in su sèculu XVI b’at àpidu sas primas iscuntentesas de sa comunidade, chi ant crèschidu in su Setighentos, prus de deghe annos primu de sa luta antifeudale.
Una de sas tassas chi prus faghiat arrennegare su pòpulu est sa chi aiat betadu don Antoni Manca, chi li naraiat «umpeddu de sos sòrighes», sa mesura de su laore chi si mandigaiant sos sòrighes in sas lùscias de sos barones.
Angioy colat in Ossi
Ischende de gherrare contra a su feudalèsimu, su prus de sos ossesos si sunt postos cun s’Alternos in sa tzucada a Casteddu. Partidu dae Tissi Angioy at àpidu sa bidda intrea de Ossi isetende. Est istadu in domo de su preìderu Ambrogio Piras.
Su 3 de làmpadas de su 1796 dae Ossi Angioy at iscritu una lìtera a su sìndigu de Piaghe pro li ordinare de aunire sos òmines de sa bidda pro calare cun a isse a su cabu logu de s'Ìsula. Sa lìtera finit cun una essida chi Angioy trataiat meda in sos iscritos «Dio vi guardi per molti anni».
In su pagu tempus chi est istadu in domo de Piras at retzidu paritzos printzipales e personalidade de importu in sa luta antifeudale. Mentovamus s’avocadu Gian Ànghelu Tola e su nòbile don Giuanne Serra de Ìtiri, chi ant brigadu a Nicolò Pinna, possidente ricu de Ossi, ca faghiat sa parte a su Duca, chi fiat contra a sa rebellia chi fiat in sa bidda. Dae custa villa Angioy e sos òmines chi giughiat fatu, chi fiant semper de prus, calende a Casteddu ant firmu in Tiesi su 4 de làmpadas.
Su terrore e sa repressione
A poi de su fallimentu de Angioy su potere vitze règiu at comintzadu una repressione mala contra sos chi si fiant atrividos a si rebellare a su potere: sos frades Maurìtziu e Zusepe Serra comente ant ischidu chi forsis fiant ammaniende una missione armada contra a Ossi, paris a àteros rebelles de sas biddas a curtzu ant chircadu de fàghere a nou una alleàntzia antifeudale. Non lis ant dadu su tempus ca una trupa de prus de 160 òmines armados ghiados dae sos delegados don Ignàtziu Musso e don Nicolò Guiso at invasu sa bidda s’11 de austu 1796. Su primu a nde la boddire est istadu su cavalieri Frantziscu Virdis, arrestadu ca naraiant chi fiat su chi prus organizaiat sa rebellia contra a su feudatàriu. Sos sordados si dant a isrobbare a Ossi, ma calicunu lu fustigant a manera pùblica.
In su perintantu lompent sos agiudos dae Tissi e dae Ùsini: sos òmines de campagna si ponent in sas arturas de su “cronicaio” e sos ossesos si nche pigant a su campanile de sa parròchia e a sa cobertura de sa domo baronale.
Comintzat una batàllia a archibusadas e sas trupas vitze règias torrant in dae segus, custrintas a cramare àteros òmines armados, lompent a borta de die e essende prus meda faghent ispèrdere sos chi fiant in su “cronicaio” peri sas campagnas. Carchi crònaca nos contat de violèntzias e massacros contra a sos ossesos.
Intre su 1796 e su 1800 ant arrestadu òmines medas de Angioy in Ossi: a calicunu nde l’ant messadu sa conca e nche l’ant apicada intre de una gàbbia in s’intrada de Tàtari pro assuconare sos chi si cheriant bortare.
Ant fatu su dibatimentu a don Giuanne Serra e at fatu testimòngiu Nicolò Pinna (chi s’ammentaiat s’ofesa subida a in antis de Angioy) e a su cavalieri Frantziscu Virdis, chi l’at confinadu in sa villa de Cossoine.
Mancari su tempus de terrore sa comunidade de Ossi est resurtada in parte a otènnere rèvoca de sos diritos feudales achiridos dae su Duca in sos motos, gasi testimòniat sa documentatzione notarile de sos primos de s’Otighentos.
Palatzu Baronale
Unu dominàriu tzivile, de època moderna, bellu a beru, forsis fiat sa residèntzia de su feudatàriu locale.
Torradu a fraigare in su sèculu XVIII, leende sa mustra dae su Collegio gesuitico de Tàtari (primu nùcleu de s’Universidade); in sa fatzada b’est s’istemma – cun sa data 1749 – de sa famìllia Piras.
L’at comporadu sa parròchia a primos de s’Otighentos, est istadu abbandonadu a sa fine de su sèculu. Dae pagu l’ant restauradu e a dies de oe est sa sede de su Consìgiu comunale e de su Museu tzìvicu e de sa tziviltade de massajos.
Presone baronale (oe Munitzìpiu)
In s’ala de subra de sa bidda, intre sa parròchia e su palatzu comunale, est su nùcleu prus antigu de sa bidda (Intro ‘idda): sos betzos s’ammentant chi in sa pratza de sa crèsia bi fiant sos restos de una turre “su Bastione”.
Sa presone baronale fiant in ue como b’est su munitzìpiu, e dae sos pabiros de archìviu cumprendimus chi b’aiat unu pranu artziadu e unu suterràneu. Est bènnida a èssere presone mandamentale, in su Noighentos caserma e pustis su dominàriu nde l’ant betadu pro fraigare su palatzu comunale.
Santu Bèrtulu
Fraigada a nou in su sèculu XVI subra de sos restos de unu tèmpiu medievale, sa crèsia de Santu Bèrtulu est a rughe latina, fatzada originale in pedra de calcare, duas palas de linna de altare in sas capellas laterales (XVIII sec.) e un’istàtua fine de su santu patronu collocada in s’altare magiore. Sa crèsia l’ant restaurada e ismanniada in sa segunda meidade de su Noighentos e sa fisionomia originale est pèrdida.
Sa Mandra de sa Giua
S’àrea archeològica de Sa Mandra de sa giua est in sa periferia EST de sa bidda, b’at unu nuraghe cumplessu e su bidditzolu chi li pertocat. De su nuraghe a dies de oe si bidet sa turre printzipale ebbia, sas duas turres annantas nde sunt essidas a pìgiu in sa campagna de iscavu de su 1981-1983 e luego las ant covacadas pro seguresa. In cussos traballos in su muru de su bastione ant àpidu 26 trastes de brunzu e de ferro. In custa àrea ant àpidu fintzas un’istatuedda de “cabu tribù” e àteros repertos de brunzu. A dies de oe ant sebestadu 15 cabannas, sa prus de importu est cussa cramada “Casa del pane”: est un’ambiente tundu, a inghìriu b’at setzidòrgios e una bartza, a costàgiu b’est su furru, chi aiat una funtzione de cultu, est serrada a muru. Custa cabanna est su sìmbulu in tzentru in su gonfalone de Ossi.
Santa Vitòria
Fraigada in su sèculu XVI sa crèsia de Santa Vitòria at pranta retangulare absidada, tìmpanu in fatzada e isprones in sos costàgios, in unu b’est su campanile a vela. In s’Otighentos pro sa festa massajos e pastores daiant chircas in benes (casu, regotu, laore) gasi si leghet in sos registros de amministratzione.
Bibliografia
M. Derudas, Ossi. Storia, arte, cultura, Sassari, 2013
M. P. Derudas, Archeologia del territorio di Ossi, Piedimonte Matese, 2000
M. P. Dettori, Ossi, in Dizionario storico geografico dei comuni della Sardegna, a cura di M. Brigaglia e S. Tola, vol. 4, Sassari, 2009
B. Porqueddu (a cura di), Logos de Sardigna. Ossi, Sassari, 2003
Credits
A. Nasone, G. Ruggiu, S. A. Tedde.
