Mores

Frades Areddu in s’armada de Angioy

Su comune de Mores est istadu abitadu dae su Neolìticu e galu oe nde podimus mirare sos sinnos: su Buccu ‘e sas Fadas e su Puttu Porchinu, paritzas domus de Janas e su dolmen sa Coveccada, logu ùnicu, unu de sos dolmen prus de importu in su Mediterràneu, est su sìmbolu de sa bidda.

In edade giudicale Mores fiat intro de su Giuigadu de Torres, distretu de sa Curadoria de Oppia. Cun sa bènnida de sos catalanos-aragonesos su fèudu, chi incluiat paritzos tzentros chi a dies de oe non s’agatant prus (comente sos bidditzolos de Lachesos e Todorache) est rutu in manu de feudatàrios. In su Seschentos, comente si sunt ispèrdidos sos Virdes su marchesadu de Mores est intradu in intro de su bene de sos Mancas, connotos in sas crònacas antifeudales,  l’ant mantesu fintzas a sos annos Baranta de su sèculu XIX.

In su 1795 sos fèudos de custa famìllia los at bortulados su bentu de sa rivolutzione: in Mores sos vassallos nd’ant betadu in terra su palatzu baronale, sede de su feudatàriu locale in ue bi fiat s’archìviu de sos tributos mannos collidos e de sos ammonimentos pro sos rebelles. Su 31 de nadale de su 1795 in Tàtari sos abitantes de su bidditzolu, paris a àteros vassallos, famidos e istracos, sunt intrados a fortza in su palatzu d’Usini, residèntzia istòrica de sos Manca-Amat cun sa punna de derrùere sa mobìlia e sos benes, sìmbulu de una vida de richesa fata a palas de sos pòveros.

Intre sos protagonistas de sos tres annos de rivolutzione sarda tocat de ammentare sos frades Frantziscu e Giuanne Antoni Areddu, chi sighiant a Giomaria Angioy e pro custu, in sos annos de sa repressione los ant arrestados, in tempos diversos, siat in sa turre de s’Isola Rossa (Bosa) siat in sas prus connotas turres saligheresas de Sperone e de Porta a terra.

S’istòria de Mores giughet fintzas in su patrimòniu topogràficu sa presèntzia de annos e annos de domìniu feudale, un’ala manna de su territòriu si narat difatis «Sa tanca de su Duca», una tanca chi fiat de sos Mancas.

logu

Tzentru Istòricu

Curiosidade

Unu de sos elementos caraterìsticos de sa bidda est su campanile de sa crèsia parrochiale de Santa Caderina, est artu 47 metros, est intre sos prus artos in Sardigna.

Est un’esèmpiu ispantosu de neoclassitzismu, cun intàllios e istucos traballados in sos muros de vulcanite rosa, l’ant fraigadu in duas bortas (1871) est unu progetu de s’architetu Salvatore Calvia-Unali.
Peri sas carreras podimus bìdere palatzos urbanos pro su prus fraigados intre Oto e Noighentos, sunt testimonia de sa richesa de sa bidda, nàschida dae sa propiedade de terrinos e dae su traballu de massajos e pastores.

logu

Cunventu de sos Caputzinos

Fundadu in su 1715 cun autorizatzione de su marchesu de Mores Antonio Manca-Gaya l’ant dedicadu a Sant’Antoni de Padova: in s’altare magiore b’at una pintura chi figurat a Santu Pedru chi est donende sas craes a su Santu nàschidu in Lisbona, e in unu cugione de sa pintura si bidet s’istemma de su feudatàriu. Segundu paritzas fontes in orìgine bi fiat fintzas sa pintura chi figuraiat su marchesu, ma sa tela in cussu giassu l’ant segada in sa rebellia de fine Setighentos. In un’architrave, collocadu in sa porteria in foras de su Cunventu, b’est sa data de fundatzione de su fràigu, unu de sos ùrtimos fatos in sa Sardigna ispagnola.

logu

Domo Calvia

Palatzu tìpicu moresu de su de XIX sèculos, l’at comporadu su poete e iscritore Giuseppe Calvia, espertu de traditziones populares e chi intre Oto e Noighentos at iscritu artìculos meda pro su giornale La Nuova Sardegna. Su dominàriu sos eredes l’ant donadu a su Comune de Mores e pustis est bènnidu a èssere su primu nùcleu de su Museu tzìvicu. Dae su 2019 est gestidu dae s’assòtziu Litteras Antigas.

B’at una mustra partzida in duos pranos, in su pranu de terra si podet mirare s’àrea archeològica (in un’aposentu dae sa preistòria a s’edade nuràgica e in un’àteru dae s’edade romana a su medioevu).

In su pranu de susu sa prima càmera nos contat de sa Prima e de sa Segunda Gherra, pro mèdiu de istòrias de persones de Mores chi ant connotu sa gherra in sa pedde issoro. In s’ùrtima càmera b’at una mustra etnogràfica.

Casa Calvia - Mores
Casa Calvia - Mores

Testos
Stefano A. Tedde

Bibliografia
A. Areddu, Il Marchesato di Mores, Cagliari 2011;Ass. Litteras Antigas, Casa Calvia, 2020;
T. Cabizzosu, Il Retablo maggiore di Ardara, Sassari 2017;
F. Tedde, Ardara capitale del Giudicato di Torres, Cagliari 1985.

Si torrat gràtzis a
Comune di Mores, Convento Frati minori Cappuccini Mores, Associazione Litteras Antigas; Comune di Ardara, Parrocchia N.S. del Regno.

Discoberi puru