Uri
Su contributu de Ìtiri Cannedu e Uri a sa càusa angioyana at sos motivos suos fundamentales in sa cuntierra chi at impignadu sas duas comunidades finas a sa meidade de su de XVIII sèculos cun sa famìlia Ledà, titulare a poi de unu cuntrastu in su fèudu chi reuniat sas biddas subra nadas. Agravados dae unu giogu fiscale chi sos segnores de su fèudu ant peoradu fatende abusos iscandalosos, sas duas comunidades ant abertu una cuntierra legale difìtzile cun sos Ledà, in sos detzènnios chi ant pretzèdidu s’època de sa Sarda Rivolutzione.
Sa cuntierra afortigada cun su feudatàriu s’est atzesa in ocasione de sos primos fatos de sa Sarda Rivolutzione, complitze s’annada agrària bisestrada de su 1794, chi at iscadenadu sa prepotèntzia de su feudatàriu cun recuisissiones a casu. Ma sa firmesa e sa costàntzia de don Vincenzo ant retzidu vigore dae s’afirmatzione de su partidu de sos nados novatori, chi aiat in manu s’initziativa polìtica de sa capitale de su Regnu. Custu pro sos logudoresos est istadu su signale chi fiat possìbile a conduire formas de luta radicales.
Sos fatos sunt peorados sa die de Mesaustu de su 1795 cando a Itiri Cannedu sos vassallos ant assaltiadu sos magasinos granàrios de su feudatàriu, dispaciados a sa lestra dae sos dragones. Su feudatàriu, apende cumpresu comente sos tempos non fiant pro nudda a favore sou, at tentadu una solutzione de cumpromissu chirchende de faeddare cun don Vincenzo e invitendelu craramente a apasigare sas intentziones bellicosas de sos vassallos. Ma don Vincenzo, tramposamente, at atzesu sa rebellia e noe dies a poi sos itiresos ant assaltiadu su granàiu de su feudatàriu, custa borta cun sutzessu. Su sero, finidu s’assàltiu, sos itiresos ant retzidu sa vìsita de sos uresos. Ligados dae cuncòrdia, sos abitantes de Itiri Cannedu e Uri sun andados carchi ora prus tardu a nde betare sos muros de sas propriedades feudales.
Est istada in custa fase chi est essidu a campu don Vincenzo Serra, una de sas figuras pius interessantes de sa segunda meidade de su Setighentos sardu, capatze cun su carisma suo, sa cultura e sas abilidades suas, de tènnere in manu sas prepotèntzias de su feudatàriu.
In tundu a Casa Serra s’est reunida una classe dirigente chi at ischidu pònnere a pare e animare sas fortzas populares de sos itiresos e de sos uresos cun sa mira de los emantzipare dae sa sugetzione feudale.
Pro dare un efetu polìticu-giurìdicu a custa insubordinatzione, su 17 de martzu de su 1796, in sa lògia in dae antis a sa crèsia de Santu Pedru a Ìtiri Cannedu, sos sìndigos, sos consìgios comunitativos e sos cabosfamìlia de Ìtiri Cannedu, e Uri, ant firmadu s’“istrumentu de unione” cun su cale ant giuradu de «non reconnòschere pius nisciunu feudatàriu».
Sa redentzione dae su feudalesimo: s' “istrumentu de unione”
Intre sos documentos chi rapresentant de prus s’eco de rivolta s’ammentat su chi benit giamadu “Atu de redentzione” de sas duas comunidades de Ìtiri Cannedu e de Uri, fatu dae su notàiu Cosimo Serra su 17 de martzu de su 1796. Su documentu, iscritu in italianu, afirmat s’eversione legale e su disìgiu de riscatare sa terra issoro dae parte de sos abitantes de sa bidda. S’atu est sutascritu dae religiosos, dae “cavalieris e printzipales” de sas biddas de Ìtiri Cannedu e Uri. Ma a poi de sa derruta e sa fuida de Angioy est istada posta in atu una repressione sambenosa . S’atu politicamente pius de importu atuadu dae sos commissàrios vitzerègios est istada sa rèvoca fortzada de custos atos notariles, giurados dae sa comunidaes logudoresa: sos pabiros sunt istados istratzados dae sos registros de sos archìvios guvernativos e sostituidos dae retratas, suta a minata de ritorsiones graves e pesantes. E puru su bentu de sa rivolutzione non s’est assussegadu, sighende a si cuntrapònnere in armas a sos fatores baronales o fatende recursu a sa denùntzia legale contra a sos abusos semper numerosos.
Sa Funtana Manna
In su 1777, sa contessa de Ìtiri Cannedu, Stefania Manca Amat, afidat sa costrutzione de una funtana in su tzentru de Uri a su fraigamuru tataresu Gavino Pirinu: sa paga est fissada in chimbanta iscudos sardos. Su giassu chi ospitat como sa funtana est istadu torradu a adatare pro favorire su flussu de s’abba chi nde essiat dae sa bena.
Su disignu architetònico est meda semplitze: sa funtana, in màrmaru, presentat una cornitze in artu rèzida dae duas lèsenas cun capitellu a tres fàscias. In sa parte de suta b’at tres bochetones pro s’iscolu cun concas antropomorfas de òmines in barba totas divessas; s’abba de sa bena nde essit dae elementos decorativos de metallu chi torrant a cramare s’immàgine de pisches de riu. Sa positzione de sos bochetones est istudiada a posta a manera chi siat prus fàtzile a prenare sas brocas. A dresta de sa funtana b’at un’àtera istrutura chi serviat de abbadorzu. Una bartza a sa base est incuadrada dae un’arcu a totu sestu.
Crèsia N. S. de sa Passèntzia
Sa cresia di N.S. De sa Passèntzia est in su tzentru istòricu de sa bidda, in Pratza Vittorio Veneto, cramada Carrela de Cheia. Est istada fraigada pagu prus a mancu in su de XVI sèculos cun su nùmene de S. Maria, e a poi de prus a mancu duos sèculos, pro resones no ancora craras, at a leare su tìtulu raru de Nostra Segnora de sa Passèntzia. Sa crèsia est fraigada cun blocos de trachite e est cumposta dae una navada tzentrale e ses capellas laterales. Arribat ancora bator criptas suta de terra impreadas finas a su 1840; su pavimentu est covacadu de lastras in màrmaru grìgiu, mentres sos muros sunt intonacados e covacados cun màrmaru coloradu. Sas capellas laterales sunt dedicadas a sa Madonna de Paulis, a sas Ànimas, a su Santu sepurcru e a S. Antoni. Su campanile, de forma otagonale, a una cobertura a cùpola e signos de agontzos diversos. Sa cùpola, in òrigine rivestida in maiòlica e cun una giràndula de prata a forma de puddu in punta, nd’est falada in su 1917 pro unu bentu malu. In sos tempos antigos pro illuminare sa Crèsia s’impreaiant sas làmpadas a ozu e cun una làmpada manna in prata apicada in mesu cun una cadena e artziada cun una rosinzola. Un’interventu mannu intre su 1948 e su 1950 at mudadu a manera definitiva sa cara originària de s’edifìtziu.
Nostra Segnora de Paulis
In su 1205 su gìuighe Comita de Torres at ordinadu de fundare unu monastèriu, at donadu a sos padres tzistertzenses sa bidda de Paulis, sa corte de Save e sos territòrios de Augusolo e Hennene. Sunt istados donados puru animales e diversos benes intre sos cales duas barcas e libros medas. S’abatzia a faca a su monastèriu est istada dedicada a sa Madonna de Chiaravalle e sos padres suos godiant de una libertade amministrativa e polìtica manna. Sos religiosos aiant bonificadu sa zona agiuende s’atividade agropastorale, finas a s’abbandonu definitivu de su monastèriu avènnida in su 1420. Sas costrutziones nde sunt faladas ma sa crèsia at continuadu a funtzionare comente parròchia de Paulis e dae su 1850 comente crèsia de campagna de sa parròchia de Uri. De totu su cumplessu, oe pro sa maioria derrutu, firmat pagu. S’ala de s’altare, chi resurtat èssere cussa arribada mezus de tota s’abatzia, presentat disignos chi rapresentant San Bernardo de Chiaravalle, fundadore de s’Òrdine cistercense e Gonàriu de Torres. Sunt istados realizados in sa prima meidade de su sèculu passadu dae s’eremita-istudiosu Pietro Cao chi at vìvidu finas a su 1958 intre sas ruinas de s’abatzia e de su monastèriu, fatende divessos agontzos.
Paulis e “Su padre biancu”
Particulare e a fora de sas règulas sa figura de istudiosu, apassionadu de archeologia, Pietro Cao andaiat in giru bestidu comente un’ispètzie de padre, aghindadu de una beste bianca chi podet èssere de un’òrdine religiosu inventadu dae a isse (sìmile a su saju de sos tzistertzenses).
Fiat unu personàgiu meda connotu in sos annos ‘50 de su sèculu passadu in Tàtari e in sas biddas a làcana, tantu chi carchi tzèlebre pintore de su perìodu, comente Costantino Spada o Salvatore Fara, lu pintant atentu in sos arrejonos sàbios suos in mesu a grupos de bufadores o gente de su pòpulu chi a s'ispissa lu befat o no lu ascurtat.
Connotu dae sos abitantes de Uri cun su paranùmene de “Su padre Biancu”, Cao at vìvidu in sas ruinas de s’abbatzia tzistertzense de Paulis e est istadu testimonzu de sas derrutas e de sos agontzoas chi sunt istados fatos a su monumento in su de XX sèculos.
Pietro Cao est nàschidu in Casteddu in su 1900, s’est laureadu in su 1927 in Firentze in Bellas Lìteras, at frecuentadu carchi cursu de s’ Istitutu Pontifìtziu de Archeologia Cristiana, at insinzadu in sas iscolas segundàrias in Toscana e in Sardigna. Attorno a inghìriu de su 1930 incomintzat sa rundadura sua chirchende sos restos e sas ruinas de sos fràigos religiosos derrutos: est istadu ammajadu das s’abbatzia de Paulis, in ue est imbardu finas a sa morte tràgica, sutzessa in su cabudanni de su 1958 pro manu de unu chi l’atendiat chi istaiat cun issu in su cunventu antigu. A Paulis at restauradu sa cheja pensende chi fiant potidos torrare sos padres benedetinos, e cun s’agiudu de carchi massaju de Uri e de Ìtiri Cannedu at incomintzadu a pulire sos muros e sos pianos de totu su cumplessu.
Bibliografia
G. Altea, M. Magnani, Storia dell’Arte in Sardegna. Pittura e Scultura dal 1930 al 1960, Nuoro, 2000
G. Biddau, Su alcuni documenti dell’Archivio di Piero Cao, in «Coracensis», 1994
G. Sechi, Uri e la sua storia, s.d.; s. l.
Uri, La storia, in Coolturistika: cinque paesi un territorio unico, Progetto ANCI 2011
G. Vulpes, I signori del feudo d’Ittiri e Uri, Sassari, 1999
G. Vulpes, Don Vincenzo Serra e la rivolta antifeudale ittirese, Sassari, 2008
G. Zanetti, I Cistercensi in Sardegna: le abbazie di S. Maria di Corte, di Paulis, e di Coros, in «Archivio storico sardo di Sassari», 1976 Vol. 2 (2)
Credits
A. Nasone, G. Ruggiu, S. A. Tedde
