Macumere
In sos tres annos rivolutzionàrios sardos b’at àpidu carchi fatu de importu mannu in Macumere, chi in tempos de tando fiat unu burgu. Collocadu in sa làcana intre sas duas provìntzias de su Regnu de Sardigna bi colaiat su caminu dae sa capitale Casteddu a su cabu logu de su Cabu de Susu Tàtari, in sas carreras de Macumere a finitia de s’annu 1795, b’at coladu unu fiotu de òmines armados ghiados dae Frantziscu Cilocco e Gioachinu Mundula, fiant andende a Tàtari cun sa mira de nde betare su guvernu de sa nobiltade reatzionària e setzessionista de su Logudoro. Pustis sos macumeresos ant bidu colende cara a giosso e incadenados sos responsàbiles magiores de su tentativu reatzionàriu de setzessione: s’archi pìscamu Della Torre e su guvernadore Santuccio.
Un’àteru fatu de importu b’at sutzessu su 6 de làmpadas de su 1796: a sos òmines de Angioy martzende a Casteddu su consìgiu comunitativu de Macumere l’at tancadu su caminu, ca sos òmines prus de importu de su tzentru de su Màrghine fiant ligados a sa lealtade vitze règia. Fiat de carchi mese in antis sa cuntierra pro detzidere si agiuare Angioy o si nono e su notabilatu locale s’est partzidu in duas fatziones. Angioy, proclamada sa lege martziale, at rispostu cun un’atacu armadu, chi at fatu paritzos mortos e at furadu in paritzas domos in antis de tzucare a Santu Lussurzu.
Su territòriu e s'istòria
Su territòriu de Macumere est marcadu dae sas apenditzes otzidentales de su Màrghine chi sunt a làcana cun su Montiferru e partzint s’artura de Abbasanta da Campeda, a nord. Sa bidda est collocada in ue est prus fàtzile colare dae s’ala setentrionale a s’ala meridionale de sa Sardigna.
S’orìgine de Macumere est de ligare a su tzentru de Macopsisa (Macòmisa) de orìgine pùnica, mentovadu in sa Geografia de Tolomeo (II sec. d. C.), de importu iscumproadu fintzas in època romana pro èssere collocadu in su caminu chi dae Carales giughiat a Turris Lybisonis. In su medioevu sa villa fiat in sa Curadoria de su Màrghine e at àpidu passàgios de propiedade pustis chi su Giuigadu de Torres est rutu. Fortilesa bera in sa briga intre sos Arborea e sos Doria (prima) e pustis contra a sos cadalanos, in su 1409 l’at ocupada su Visconte de Narbona, pro firmare sas trupas aragonesas. In su beranu de su 1478 su territòriu at bidu s’iscunfita de Lenardu Alagon, marchesu de Aristanis, contra a sas trupas règias: sa batàllia est istadu s’ùrtimu episòdiu de sa gherra feudale intre Alagon e Carros. Sa gente si figurat chi custa siat istada s’ùrtima gherra de su medioevu pro sa libertade de s’ìsula. Macumere est bènnidu a èssere fèudu de paritzas famìllias nòbiles de provenèntzia ibèrica: Centells, Borgia, Pimentel, Tellez-Giron. Intre Oto e Noighentos sa tzitade at connotu una megioria in paritzas setores produtivos ligados a su pastoriu e a sas manifaturas, atividades favoridas dae su de èssere a curtzu a collegamentos ferroviàrios e istradales de importu. A dies de oe est su cabu logu de s’Unione de sos comunes de su Màrghine.
Sos de Pinna
In sos ùrtimos 25 annos de su sèculu XVIII sos abitantes de Macumere fiant belle a tres bortas de cantos fiant a su comintzu de su sèculu, in parte gràtzias a paritzas famìllias de Bortigale e de Bolòtana chi si fiant trasferidas e in sas campagnas aiant fatu aziendas mannas; in prus sos printzipales, pastores mannos e cun terrinos medas, fiant creschende.
Pròpiu custos si sunt bortados contra a sos rebelles.
Domìnigu e Sarvadore Pinna fiant printzipales e sunt duos òmines de importu in sos fatos de sa rebellia. Domìnigu pustis de sa làurea in leges est bènnidu a èssere giùighe de sa Reale Governatzione: amigu de Antoni Fois (“assessore tzivile”) paris a isse ant amparadu a Gioachinu Mundula, unu de sos protagonistas de sas lutas antibaronales. Un’àteru frade minore puru, Zusepe, s’est unidu a sa martza cun Angioy.
Sarvadore, aiat bogadu de cabu a sas iscolas superiores e traballaiat in s’azienda agrària de sa famìllia, s’est distintu ca est andadu contra a sas trupas de Angioy chi fiant tzuchende a Macumere, isse cumandaiat una fatzione contrària a sos movimentos rivolutzionàrios. Un’àteru frade puru, Pedru Frantziscu, preìderu, s’est postu contra a s’intrada de sos rebelles in Macumere.i oppose all’entrata dei ribelli nella cittadina del Marghine.
Sa topografia de s'isrobbu
Sas trupas de Angioy, poi de èssere coladas in sas regiones de Filigosa, de s’Adde e de sos Codinarzos, sunt intradas in Macumere dae s’intrada printzipale, in sa pigada chi dae da badde lompiat a sa bidda. Pustis de carchi fatu calicunu de sos chi fiant cun s’Alternos s’est dadu a isrobbare sas domos de sos printzipales e esponentes de sa burghesia chi fiat naschende, e chi fiat contra a sa rebellia. Gràtzias a sa documentatzione in s’Archìviu de Istadu de Casteddu e istudiada dae Giuanne Cucca, podimus ischire de sa topografia de s’isrobbu: pro nàrrere ant isrobbadu in domo de sos de Fara e Pes, chi fiant in s’intrada de sa bidda in Sa Porta, sas domos de sos de Tola-Sini e de sos Pinna-Pardu, collocadas in sa carrera printzipale, sa Carrel, chi a dies de oe est sa carrera Eleonora d’Arborea.
Ant furadu prus de duas mìgia iscudos, trigu, provistas, robbas, armas, trastes de dossu e àteras paritzas cosas, fintzas unu maghinacafè!
Tzentru istòricu e crèsia de Santa Rughe
Su coro de s’ala betza de sa bidda est sa presone ‘etza in su cuartieri de Santa Rughe chi est collocadu a inghìriu de sos restos de unu casteddu chi ant fraigadu sos turritanos pro amparare su logu, su dominàriu est istadu presone e pustis nde l’ant betadu.
In sas carreras de su cuartieri de Santa Rughe, chi est de impiantu medievale, b’at palatzos cun portales ricos e tzembranas traballadas de istile gòticu-aragonesu, òpera de picapedreris locales.
Sa crèsia de Santa Rughe puru est de impiantu medievale, modificada in su sèculu XVII, b’ant fatu traballos de reghente chi ant mudadu su sestu de orìgine. In intro b’est sa mobìlia e sos trastes de sas cunfrarias e sas istàtuas de linna de sa chida santa, custas sunt de valore.
Domu Murenu
Su poete Melchiorre Murenu est nàschidu in su 1803 e fiat de famìllia pòbera, at àpidu una vida tribulada.
At passadu su vailogu e est bènnidu a èssere tzegu dae minore, essende de retentiva bona est resurtadu a si fàghere una cultura, andende a missa e ascurtende sas prèigas de sos preigadores chi lompiant a Macumere.
Poete a bolu intre sos bonos, capatze a pùnghere cun sa poesia, at giradu peri sa Sardigna e dae cussu at campadu. Est mortu in su 1854 in fatos galu misteriosos.
Crèsia de Santu Pantaleo
Sa crèsia parrochiale est dedicada a unu santu gregu: Santu Pantaleone dae Nicomedia. Non s’ischit cando est istada fraigada. In su dominàriu podimus bìdere elementos de istile tardogòticu e elementos rinascimentales, a dies de oe bidimus su frutu de sos traballos chi b’ant fatu in su chimbighentos. Su campanile l’ant fatu in su sèculu XVI comente documentat un’atu in s’archìviu parrochiale, iscritu in sardu, istipuladu in su 1573 intre su preìderu e carchi magiorente de sa bidda e unu mastru picapedreri de Bolòtana.
Sa fatzada de su 1607 est istada modificada in su 1714. Sa capella de Santu Giuanne Batista fiat pro bi interrare sos nòbiles de Delitala, b’est sa tumba de Agnese Delitala cun s’istemma de sa famìllia. B’at unu contu de unu miràculu de su santu de su 30 de maju 1627: segundu una dichiaratzione de su preìderu Sarvadore Scarpa una pintura de Santu Pantaleo fiat suerende pro prus de un’ora; su fatu est iscritu in atos ufitziales in s’archìviu de sa parròchia.
Situ archeològicu de Tamuli
In s’àrea archeològica de Tamuli b’at unu nuraghe, unu bidditzolu cun cabannas retangulares e tundas, tres tumbas de sos gigantes, una filera de bètiles e una fonte nuràgica. Est in sa costa de su monte Sant’Antoni (chi aunit su Màrghine cun su Montiferru). Su nuraghe no est esploradu e dae fora mustrat sa figura de unu nuraghe a tholos bilobadu ma tenet caraterìsticas meda de su protonuraghe, est in una punta de pedra niedda, chi li faghet de fundamentu. Dòminat su bellu de sa cussòrgia: sa subregione de su Màrghine, sa mèdia Valle del Tirso e su pranu de Abbasanta, su Montiferru, sa Campeda e sa Planàrgia. Su bidditzolu nuràgicu est a costàgiu de su nuraghe, carchi cabanna at pranta tunda cun dòpiu paramentu muràriu.
Sas àteras ant pranta retangulare cun estremidade absidada e cobertura piatabandada covacadas dae unu muntone de pedrighedda. Carchi cabanna retangulare l’ant istudiada cun sos iscavos e ant cumpresu chi las ant fatas sos pastores in tempus reghente. In sa necròpoli b’at tres tumbas de sos gigantes a istrutura isodoma, sa prus manna est cussa connota comente “tomba dei betili” chi lompet a sos 22,40 m de longària e tenet a manu manca sos ses bètiles famados. Sos bètiles sos de sa zona los cramant “perdas marmuradas”, sunt in pedra niedda, ant forma de conu e finint subra a àngulu acutu, in tres si parent duas botzas comente titas e sos àteros tres sunt lìscios.
Bibliografia
F. Cherchi Paba Macomer, Cagliari, 1975
G. Cucca, Macomer Documenti, cronache e storia di una comunità. Settecento sabaudo, Monastir, 2000
F. Floris (a cura di) La grande enciclopedia della Sardegna, vol. 5, Sassari, 2007
G. Kalby Pitzolu Macopsisa, Macomer, 1990
I. Paschina Monumenti archeologici del Marghine: studio sul foglio IGM I NO Macomer,2000
P. G. Vacca I moti angioyni in Marghine, Planargia e Montiferru (prima parte) in «Dialogo», 1999
Credits
A. Nasone, G. Ruggiu, S. A. Tedde.
